تکلیف شرعی رمزارزها: آیا «قوانین خرید و فروش ارزهای دیجیتال» از نظر فقهی مجاز است؟
با رشد جهانی بازار رمزارزها، موضوع قوانین ایران و جهان برای خرید و فروش ارزهای دیجیتال به یکی از بحث‌برانگیزترین مباحث فقهی و اقتصادی تبدیل شده است. از یک سو، رمزارزها به‌عنوان ابزار نوینی برای مبادله، سرمایه‌گذاری و حفظ ارزش دارایی شناخته می‌شوند و بسیاری از کشورها چارچوب‌های قانونی برای استفاده از آن‌ها تعیین کرده‌اند. اما از سوی دیگر، در فقه اسلامی و قوانین داخلی ایران، هنوز دیدگاه‌های متفاوتی درباره مشروعیت و نحوه استفاده از این دارایی‌های دیجیتال وجود دارد. به همین دلیل، فهم دیدگاه مراجع و تبیین جایگاه شرعی رمزارزها برای فعالان این حوزه اهمیت زیادی دارد.
فتوای مراجع درباره ارز دیجیتال
مراجع تقلید دیدگاه‌های متفاوتی نسبت به ارزهای دیجیتال دارند. برخی از علما، مانند آیت‌الله مکارم شیرازی، به دلیل ابهام در پشتوانه و احتمال سوء‌استفاده در پول‌شویی و قمار، معامله رمزارزها را جایز نمی‌دانند. در مقابل، مراجع دیگری مانند آیت‌الله نوری همدانی و آیت‌الله خامنه‌ای، خرید و فروش ارز دیجیتال را ذاتاً حرام نمی‌دانند و آن را مشروط به رعایت قوانین جمهوری اسلامی و پرهیز از فساد اقتصادی می‌دانند. در مجموع، نظر غالب این است که رمزارزها اگر باعث ضرر، فریب یا اخلال در نظام پولی نشوند، استفاده از آن‌ها فی‌نفسه اشکال ندارد، اما تا زمانی که قانون کشور موضع روشنی نگرفته، فعالیت در این حوزه باید با احتیاط و رعایت مقررات رسمی انجام شود.
ربوی بودن رمزارز
مسئله ربوی بودن رمزارزها یکی از دغدغه‌های اصلی فقهی است. در فقه اسلامی، ربا زمانی اتفاق می‌افتد که مبادله دو کالای هم‌جنس با مقدار یا زمان متفاوت صورت گیرد. از آن‌جا که رمزارزها مانند بیت کوین یا تتر ذاتاً دارایی‌های مستقل دیجیتال هستند و پشتوانه مشخص فیزیکی ندارند، برخی فقها معتقدند مبادله آن‌ها با هم یا با پول‌های واقعی، در صورت تفاوت زمانی یا مقدار، ممکن است شائبه ربا داشته باشد.
با این حال، بسیاری از کارشناسان فقه اقتصادی می‌گویند اگر معامله به‌صورت نقدی و در قالب خرید و فروش واقعی انجام شود (نه قرض با بهره)، ربوی محسوب نمی‌شود. به عبارت دیگر، معاملات رمزارزی در بستر واقعی بازار، اگر با قصد سفته‌بازی و سود تضمینی نباشد، از نظر فقهی می‌تواند مجاز تلقی شود.
شباهت ارز دیجیتال به پول حقیقی
ارز دیجیتال در ظاهر و کاربرد، شباهت‌هایی با پول حقیقی دارد؛ هر دو وسیله‌ای برای مبادله، ذخیره ارزش و سنجش قیمت‌اند. اما تفاوت اصلی در ماهیت و پشتوانه است. پول حقیقی مانند ریال یا دلار توسط دولت‌ها و بانک‌های مرکزی پشتیبانی می‌شود، در حالی که رمزارزها بر پایه فناوری بلاک‌چین و بدون مرجع مرکزی فعالیت می‌کنند.
طبق قوانین فقهی رمزارز، اگر ارزهای دیجیتال در عرف عمومی و نظام اقتصادی به‌عنوان وسیله‌ای معتبر برای مبادله و ذخیره ارزش پذیرفته شوند، می‌توان آن‌ها را نوعی «مال» دانست و خرید و فروششان را شرعاً جایز شمرد. این نظر بر پایه نقش اقتصادی و مقبولیت اجتماعی رمزارزها شکل گرفته است. با این حال برخی فقها به دلیل نداشتن ماهیت فیزیکی، نوسانات شدید قیمتی و نبود پشتوانه مشخص، مشروعیت مالی آن‌ها را محل تردید می‌دانند. اختلاف اصلی میان علما به تفاوت برداشت از مفهوم «مالیت» بازمی‌گردد؛ اینکه آیا دارایی دیجیتالِ فاقد وجود عینی نیز می‌تواند از نظر شرع ارزش مبادله‌ای معتبر داشته باشد یا خیر.
معامله ارز مجازی در اسلام
در فقه اسلامی، معامله هر دارایی باید شرایطی مانند وجود واقعی، مالیت (ارزش اقتصادی)، رضایت طرفین و مشروعیت هدف را داشته باشد. درباره ارزهای مجازی، اگرچه ماهیت آن‌ها غیرملموس است، اما به‌دلیل ارزش مبادله‌ای و قابلیت خرید و فروش، بسیاری از فقها آن را «مال مشروع» می‌دانند. شرط جواز معامله در این حوزه، پرهیز از غرر (ابهام بیش از حد)، فریب و ریسک نامشروع است.
یعنی اگر معامله رمزارزها در بستر شفاف و با علم کافی انجام شود و هدف آن قمار یا فریب نباشد، از نظر شرعی اشکال ندارد. اما اگر منجر به ضرر گسترده یا فساد مالی شود، می‌تواند مصداق معاملات باطل باشد. به‌همین دلیل طبق اصول خرید و فروش ارز دیجیتال از نظر فقه، علما توصیه می‌کنند معاملات رمزارزی با دقت، آگاهی و شفافیت انجام گیرد.
نظر علما درباره بیت کوین
دیدگاه علما درباره حکم شرعی بیت کوین متفاوت اما در حال تحول است. برخی مراجع آن را به‌دلیل عدم پشتوانه فیزیکی، نوسان شدید قیمت و احتمال استفاده در معاملات غیرقانونی، فاقد مشروعیت اقتصادی دانسته‌اند. اما گروهی دیگر از فقها با نگاه فقه‌المعاملات جدید، بیت‌کوین را نوعی دارایی دیجیتال با ارزش اقتصادی واقعی می‌دانند که می‌تواند در صورت نظارت شرعی و قانونی، وسیله مشروعی برای سرمایه‌گذاری باشد.
آیت‌الله خامنه‌ای استفاده از بیت کوین را منوط به رعایت قوانین کشور دانسته، و برخی علمای حوزه علمیه قم نیز اعلام کرده‌اند که تا زمانی که بیت کوین منجر به ضرر یا تقلب نشود، معامله آن جایز است. در نتیجه، حکم شرعی بیت کوین در اسلام مشروط به شفافیت، صداقت و رعایت مقررات مالی و شرعی است.
آیا استخراج ارز دیجیتال شرعا جایز است؟
از نظر فقهی، استخراج ارز دیجیتال در صورتی که با رعایت قوانین کشور و بدون استفاده از منابع غیر مجاز (مانند برق یارانه‌ای) انجام شود، شرعاً جایز است. مراجع تقلید معمولاً استخراج را فی‌نفسه حرام نمی‌دانند، اما آن را مشروط به رعایت مقررات و پرهیز از ضرر عمومی می‌دانند. اگر استخراج باعث اسراف در انرژی، آسیب به بیت‌المال یا نقض قانون شود، از دید شرعی مشکل‌دار است. بنابراین، ماینینگ با مجوز رسمی، استفاده از برق صنعتی و پرداخت هزینه‌های قانونی، از نظر فقهی بلامانع بوده و می‌تواند به‌عنوان فعالیت اقتصادی مشروع تلقی شود.
آیا استیکینگ از نظر شرعی مشکل دارد؟
از نظر فقه اسلامی، استیکینگ ارز دیجیتال زمانی ربوی محسوب می‌شود که فرد بدون مشارکت واقعی در فعالیت اقتصادی، صرفاً در قبال قفل‌کردن دارایی خود سود تضمینی دریافت کند. در چنین حالتی، استیکینگ شباهت به قرض با بهره دارد که مصداق ربا است. اما اگر سود حاصل از مشارکت در تأیید تراکنش‌ها یا امنیت شبکه باشد و تضمین قطعی نداشته باشد، ربوی نیست و می‌تواند شرعاً مجاز باشد. بنابراین، مشروعیت استیکینگ به ماهیت قرارداد و نوع پاداش بستگی دارد؛ اگر مبتنی بر مشارکت واقعی و بدون سود از پیش تعیین‌شده باشد، از نظر شرعی جایز است.
جمع‌بندی
برای بسیاری از معامله‌گران دانستن قوانین ایران و جهان برای خرید و فروش ارزهای دیجیتال کافی نیست و دوست دارند نظر فقها درباره این مسئله را هم بدانند. با این حال خرید و فروش ارز دیجیتال از نظر فقه اسلامی هنوز در مرحله تفسیر و تدوین است. بیشتر مراجع تقلید مشروعیت معاملات رمزارزی را مشروط به رعایت قوانین کشور، شفافیت مالی و پرهیز از فساد اقتصادی می‌دانند. در بسیاری از کشورها، خرید و فروش ارز دیجیتال در چارچوب‌های مالیاتی و ضد پول‌شویی قانونی است، اما در ایران استفاده از آن برای پرداخت داخلی هنوز مجاز نیست. در نتیجه، فعالیت در بازار رمزارزها از نظر شرعی و قانونی ممکن است، اما باید با دقت، آگاهی و پایبندی کامل به مقررات رسمی انجام شود تا از بروز مشکلات فقهی و حقوقی جلوگیری گردد.
سوالات متداول
۱. مالیت ارز دیجیتال چیست؟
مالیت ارز دیجیتال یعنی داشتن ارزش اقتصادی و قابلیت مبادله مانند سایر دارایی‌ها.
۲. نظر شورای عالی حوزه‌های علمیه درباره ارز دیجیتال چیست؟
شورای عالی حوزه‌های علمیه، مشروعیت رمزارزها را منوط به قانون‌گذاری و پرهیز از فساد اقتصادی می‌داند.
۴. نظر بانک مرکزی جمهوری اسلامی درباره ارز دیجیتال چیست؟
بانک مرکزی، استفاده از رمزارزها برای پرداخت داخلی را ممنوع اما نگهداری و استخراج با مجوز را مجاز اعلام کرده است.
